مقدمه: چای گیاهی است خزان ناپذیر با اسم علمی Camellia sinensis یا Camellia teifera از خانواده ته آسه که در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری توام با رطوبت و بارندگی مناسب در خاک های معمولا اسیدی رشد می کند. تحقیقات مورخین و محققین بیانگر این مطلب است که بوته چای حدود سه هزار سال قبل از میلاد در چین وجود داشته و موطن اصلی آن را نواحی جنوبی چین و دسته ای دیگر آن را هندوستان می دانند.

در ایران احداث اولین باغ چای در سال 1275 هجری شمسی در لاهیجان صورت گرفت، و تا سال 1353 ایران دارای 81 کارخانه چایسازی بوده است.

مرحوم حاج میرزا کاشف السلطنه چایکار در اواخر قرن 13 هجری بذر و نهال چای را به ایران آورد وی یکی از رجال میهن دوست و خدمتگزار ایران بود که تقریباً عمر خود را صرف ترویج چایکاری در ایران کرد و بالاخره جان خویش را در این راه از دست داد. در حال حاضر بر اساس آمار موجود سطح زیر کشت چای در شمال کشور بالغ بر 30 هزار هکتار می باشد. نواحی زیر کشت چای را می توان به 8 منطقه تقسیم کرد که به ترتیب از غرب به شرق عبارتند: فومن، شفت، صومعه سرا، رشت، لاهیجان، سیاهکل، لنگرود، کومله، املش، رودسر، رحیم آباد، کلاچای، رامسر، تنکابن وچالوس که جمعاً حدود 69900 نفر چایکار بالغ بر 774 قریه به امر کشت چای مشغولند، برداشت چای در ایران در سه نوبت صورت می گیرد. چین بهاره با 4-3 بار برگ چینی، چین تابستانی با 6-5 بار برگ چینی، چین پاییزه با دو بار برگ چینی که چین بهاره از نظر لطافت و عطر و طعم معروف است.

از نظر مواد متشکله آلی برگ سبز چای ایران از بهترین نوع برگ سبز چای دنیا می باشد. تولید و فرآوری آن احتیاج به مدیریت و تخصص دارد. 4/84% کشاورزان چایکار دارای مساحتی کمتر از یک هکتار می باشند. بالغ بر یکصد و هفتاد کارخانه چایسازی برای تبدیل برگ سبز چای در طول دوره بهره برداری از اردیبهشت تا پایان مهر ماه به طور شبانه روز مشغول تولید چای خشک می باشند و برای هر تن برگ سبز چای رقمی بالغ بر 000/000/150 ریال سرمایه گذاری نیاز است و حدوداً دویست و پنجاه میلیارد تومان سرمایه گذاری در بخش صنعت انجام شده است.

در بخش اشتغال در طول دوره بهره برداری به طور متوسط حدود 30 هزار کارگر در باغات چای مشغول عملیات زراعی و جمع آوری برگ سبز و تقریباً 6 هزار کارگر در کارخانجات چایسازی به طور مستقیم و غیر مستقیم مشغول کار هستند.

بیش از 60% اقتصاد شهرهای لاهیجان، لنگرود، رودسر، رامسر، تنکابن، صومعه سرا و 80% اقتصاد شهرهای سیاهکل، املش، رحیم آباد ، واجارگاه بستگی به تولید مستقیم چای دارد. حدوداً 80% چایکاران شمال تک محصولی و هیچ گونه ممری برای امرار معاش به جز چای ندارند. مصرف چای کشور در سال یکصد وسی هزار تن می باشد که کل تولید کشور حدوداً در شرایط ایده آل 35-30 هزار تن خواهد بود، مابقی نیاز کشور بایستی با خروج ارز از خارج تامین گردد.

سهم ایران از نظر سطح زیر کشت در جهان 5/1 درصد و سهم تولید چای خشک 5/2 درصد می باشد. در حالیکه ایران فقط 1 درصد از جمعیت کل جهان را دارا است. اما 5/4-4 درصد چای جهان را مصرف می کند. با توجه به مصرف سرانه چای در ایران (5/1 کیلوگرم برای هر نفر) سهم ارز خارج شده از کشور برای واردات چای براحتی برای جمعیت 76 میلیونی قابل برآورد می باشد. جا دارد در جهت سیاست توسعه باغات جدید در مناطق خاص استان گیلان(علی الخصوص از منطقه رضوانشهر تا آستارا) و غرب مازندران بازنگری اساسی صورت گیرد. همچنین در مقایسه کشت چای و برنج با توجه به بحران آب زراعی منطقه(نیاز آبی یک هکتار باغ چای 3500 مترمکعب و برای برنج 12000 مترمکعب) و قدرت اشتغال زایی بالای چای در مقایسه با برنج(یک هکتار باغ چای با سیستم آبیاری بارانی جهت تولید چای مرغوب 400 نفر کارگر در روز و یک هکتار برنج 121 نفر در روز) و ارزش اقتصادی چای خشک تولید شده در بازار های جهانی (بطوریکه در حال حاضر به ازای هر کیلو چای مرغوب تولید شده می توان 6 کیلو برنج وارد نمود) تعمق بیشتری بایستی صورت گیرد. حدود 28 هزارهکتار از اراضی جنگلی و غیرجنگلی(8 هزار بصورت جنگل مخروبه رها شده و 20 هزار هکتار زیر کشت ارقام برنج کم بازده) که اکثراً در بالا دست شبکه آبیاری سفیدرود و در کوهپایه ها واقع شده و اصطلاحاً به زبان محلی سل آبخور و یا چشمه آبخور می باشند و این مزارع در گذشته نه چندان دور از تبدیل بخشی از جنگلهای مخروبه در مناطق کم شیب به مرور زمان احداث گردیده اند. اگر طی یک برنامه مدون تبدیل به باغات چای مکانیزه(بصورت مجتمع باغ و کارخانه) شوند و بدنبال آن با توسعه آبیاری تحت فشار (بارانی) از 5000 هکتار فعلی تا مرز 12000 هکتار در آینده و رعایت اصول به زراعی در باغات چای( خصوصاً انجام هرس های صحیح، توصیه کودی مناسب و مبارزه با نماتد زخم ریشه چای و ...) می توان تا حدودی به مرز خودکفایی چای در کشور و صنایع مرتبط با آن امیدوار بود..

بیان مشکلات محوری چای

الف- در بخش کشت و زرع یا باغ

1- بالا بودن سن بوته های چای باغ های چای کشور که حدود 40% باغات چای سن آنها بالای 50 سال می باشد و عمر باردهی مفید آنها رو به افول است و نیاز است درخصوص جایگزینی بوته ها فکر اساسی و عملی صورت گیرد.

2- شناسنامه دار نبودن باغ های چای درخصوص ارائه فرمول و یا نقشه جدید به زراعی برای آنها، بطوریکه طی چهل سال اخیر هیچگونه مساحی واقعی در باغ چای ایران صورت نگرفته و به عبارتی آمار واقعی از میزان سطح زیر کشت برای باغ چای در دست نداریم.

3- عدم پیش بینی تسهیلات مالی کافی به موقع و بدون بهره و یا کم بهره برای جوان سازی باغ های چای خصوصاً در توصیه انواع هرسها.

4- نداشتن برنامه و اعتبار کافی برای احداث باغهای جدید(توسعه سطح زیر کشت) و در جنگل های مخروبه استان با تغییر کاربری اراضی بالای کانال آبرسانی شبکه سفیدرود بصورت مجتمع باغ و کارخانه در تشکل های تعاونی در راستای توسعه پایدار استان های شمالی کشور.

5- نداشتن شبکه های آبیاری بارانی کافی در باغات چای و عدم پیش بینی تسهیلات مالی کافی در راستای توسعه آنها.

6- متاسفانه الودگی بالای 20% از باغات چای کشور به آفت خطرناک نماتد مولد زخم ریشه چای و نداشتن برنامه اصولی در جهت کاهش خسارت آنها.

7- عدم تعیین قیمت پایه و تضمینی برگ سبز بر اساس هزینه تولید، سود متعارف با در نظر گرفتن تورم سالیانه و نظارت غیراصولی بر خرید برگ سبز چای در کارخانجات چایسازی که این عوامل باعث بی اعتمادی چایکاران در هنگام عرضه برگ سبز و عدم دریافت بهای واقعی آن می باشد (ارزان بودن بهای برگ سبز چای نسبت به سایر محصولات کشاورزی).

8- ناامیدی چایکاران به آینده این محصول و تمایل آنها به تغییرکاربری باغ های چای (عدم حمایت اصولی از چای).

9- کوچک بودن باغ های چای و حتی در بیشتر مناطق چایکاری شمال کشور، باغ چای تنها منبع درآمد برای چایکاران بوده که ممکن است هر گونه تغییرات درآمدی برای چایکاران عوارض نامطلوب اقتصادی و اجتماعی ناشی از آن به همراه داشته باشد (بالغ بر4/84% از باغ های چای از یک تا زیر یک هکتار می باشد).

10- افزایش فرهنگ بدچینی در بین چایکاران به علت پایین بودن قیمت برگ سبز و به انگیزه کسب درآمد بیشتر و تامین هزینه معاش خانواده ها که اغلب از نظر درآمدی از فقیرترین قشرهای جامعه کشاورزی استانهای شمالی می باشند.

11- مشکل حمل و نقل برگ سبز چای، تراکم و فشردگی برگ سبز در زنبیل ها و دور بودن فاصله کارخانجات چایسازی از باغ های چای .

12- عدم حمایت کافی در تحقیقات کاربردی چای خصوصاٌ روی پروژ های به زراعی و به نژادی در باغ چای و بی اعتمادی چایکاران بعلت نداشتن آموزشهای فنی – ترویجی نسبت به نتایج فعلی پروژه های تحقیقاتی اجرا شده (فعلاً محققین کافی در مرکز تحقیقات چای کشور مشغول بکار نمی باشند).

 

ب- بخش فرآوری و تولید(کارخانجات چایسازی و کارگاه های بسته بندی)

1- فرسوده و قدیمی بودن 90% از ساختمانها و ماشین آلات چایسازی بیشتر کارخانجات  به علت عدم وجود ابزارهای کنترل دقیق و نبود نظارت کارشناسی بر روی عملیات فرآوری که منجر به افت کیفی چای خشک تولیدی می گردد.

2- عدم بکارگیری نیروهای فنی و نداشتن آزمایشگاه کنترل کیفی در اکثر کارخانجات چایسازی در مراحل مختلف فرآوری چای باعث افت کیفی محصول شده است.

3- عدم اتوماسیون خط تولید کارخانجات چایسازی و بسته بندی چای در آنها (خصوصاً اکثر بسته یندی ها در چای خشک  غیراصولی و از استاندارد کافی برخوردار نمی باشند).

4- استفاده از حجم بالای برگ سبز تحویلی در کارخانجات در اوج برداشت برگ سبز (عدم هم خوانی ظرفیت کارخانجات چایسازی با برگ سبز تحویلی در بعضی از مناطق)

بطوریکه در بعضی مواقع مرحله پلاس صورت نمی گیرد. و چای استحصالی از کیفیت خوبی برخوردار نیست و یا فاصله زمان فرآوری در این گونه کارخانجات غیر اصولی می باشد.

ج- بازرگانی و سیاست گذاری:

1- نافروش ماندن قسمت اعظم چای های تولیدی قبل از سال 1379 (سال شروع طرح اصلاح ساختار چای) و بعد از آن تا سال جاری (1388) آمارها حاکی از آن است که بالغ بر 200 هزار تن چای خشک بصورت سنواتی وی ا غیرسنواتی در انبارها موجود می باشد.

2- عدم موفقیت در کنترل چای قاچاق و اعمال سیاست نادرست تنظیم بازارو اشباع بازارهای داخلی از انواع چای خارجی.

3- فراهم نبودن بستر فروش چای خشک تولید داخلی سالهای اخیر از طریق سبد کالای خانوار که همکاری های لازم فی مابین وزارت بازرگانی و جهاد کشاورزی علیرغم پی گیری مستمر مسئولیتی مملکتی در یکی دو سال اخیر چه بصورت خالص داخلی و یا بصورت اختلاط با چای های خارجی وارداتی وجود ندارد.

4- فراهم نبودن بستر صادرات چای در مرحله اول برای کشورهای همسایه.

5- نداشتن برنامه های اصولی در راستای قرار دادن چای در اقلام مورد معامله در بورس محصولات کشاورزی.

6-نبودن قوانین کافی و عملی تعزیرات برای متخلفینی که در امر چای قاچاق اقدام می نمایند

7- عدم تفویض اختیارات قانونی و عملی برای سازمان چای کشور (متاسفانه شرح وظیفه این سازمان هنوز هم در هاله ای از ابهام می باشد).

 

بیان راه حل پیشنهادی کوتاه مدت و بلند مدت

الف – کوتاه مدت دربخش کشت و زرع یا باغ طی یک دوره 7-5 ساله

1- اجرای هرسهای سبک (کمربرو سربر) با پرداخت تسهیلات کم بهره و به موقع در راستای جوان سازی بوته چای به منظور تولید محصول کیفی و استاندارد.

2- توسعه ایجاد شبکه های آبیاری بارانی در قالب تشکل ها(توضیح: فعلاً حدود 5000 هکتار در باغات چای ما آبیاری تحت فشار داریم که طی یک برنامه کوتاه مدت 5 ساله این سطح تا 12000 هکتار قابل ارتقاء است).

3- اجرای طرح های پایلوت تغذیه گیاهی در باغ های دیم و آبیاری و ارائه توصیه های فنی در استفاده بهینه از ماکرو و میکروالمنت ها (درشت و ریز مغذی ها).

4- شناسائی کانونهای آلودگی جدید به نماتد مولد زخم ریشه چای در باغ و اجرای پروژه IPM در کاهش خسارت این بیماری در باغات با نظارت فنی کارشناسان مراکز تحقیقاتی و سازمان چای، چون این عارضه جزء آفات کلیدی چای بوده نیاز است ارگانهای دولتی مستقیماً با همکاری چایکاران در امر کنترل آن اقدام نمایند.

5- تعیین نقشه جامع باغ های چای و شناسنامه دار کردن آنها به منظور خدمات رسانی بهتر از طریق سازمان های اجرائی.

6- احیاء باغ های چای مخروبه و نیمه مخروبه با پرداخت تسهیلات نظارت شده دولتی بدون بهره و کم بهره و به موقع و تعهد پرداخت قانونی از طرف چایکاران 3 سال پس از پرداخت وام از بهای برگ سبز بصورت اقساطی اقدام گردد.

7- ایجاد تشکل های باغ و کارخانه با توجه سطح زیر کشت و ظرفیت کارخانه در هر منطقه جهت ارائه تسهیلات به زراعی و اجرای اصول نوین چایکاری.

8- تشکیل نمایندگی های خرید برگ سبز چای درخصوص باغاتی که فاصله آنها از کارخانجات چایسازی دور می باشند

9- توسعه میکانیزاسیون در باغ های چای (فرم دهی بوته های چای با استفاده از ماشین هرس و به دنبال آن برداشت چای با ماشین) در قالب تشکل های تعاونی چایکاران

10- برگزاری کلاسهای آموزشی- ترویجی با همکاری محققین مراکز تحقیقاتی و سازمانهای اجرائی(سازمان چای، سازمان جهاد و نظام مهندسی کشاورزی استان با مشارکت تعاونی چایکاران) در مناطق چایکاری از شروع فصل
به زراعی و این کلاسها هر ساله بایستی در طول سال استمرار داشته باشد.

 

ب-  بلند مدت در کشت و زرعی یا باغ طی یک دوره 15- 10 ساله

1- اجرای هرس های سنگین(کف بر) با پرداخت تسهیلات بدون بهره و به موقع با نظارت کارشناسان سازمان چای بر اساس فرمول هایی که در شناسنامه چای هر باغ دار مشخص شده است

2- توسعه سطح زیر کشت باغ های در جنگل مخروبه و نیمه مخروبه در قالب تشکل های تعاونی چایکاران بصورت مجتمع باغ و کارخانه طی یک برنامه 10 ساله

3- جایگزینی بوته های قدیم و کم بازده با نهالهای اصلاح شده طی یک برنامه بلندمدت و با در نظر گرفتن جمیع جهات که در این راستا زیان و ضرری متوجه چایکاران نگردد.

4- اجرای عملی طرح های به نژادی به منظور معرفی کلونهای برتر چای در راستای کمک به امور به زراعی باغات چای

5- امکان تبدیل اراضی بالای کانال آبرسانی شبکه های سفید رود به باغ های چای بصورت مجتمع باغ و کارخانه در راستای تولید چای بیشتر.

به دلایل زیر در زمینهای شالیزاری فوق این امر توصیه می گردد:

5-1- وضعیت آب زراعی منطقه برای چای کافی بوده (3500 متر مکعب برای هر هکتار) در حالیکه برای برنج (12000 متر مکعب برای هکتار) ناکافی می باشد و بحرانهای خشکسالی در سالهای کم باران در این مناطق از مشکلات استان گیلان می باشد

5-2- کشت و کار چای قدرت اشتغالزائی بالائی در مقایسه با برنج دارد(یک هکتار چای آبی جهت تولید چای مرغوب به 400 نفر کارگر در روز، در حالیکه یک هکتار مزرعه برنج به 121 نفر کارگر در روز احتیاج دارد).

5-3- فرسایش خاک در باغ های چای نسبت به مزارع برنج کمتر است

5-4- ارزش جهانی یک کیلو چای تولیدی بالاتر از برنج بوده بطوریکه با 1 کیلو چای خشک تولیدی می توان حدود 6 کیلو برنج وارد کرد.

 

ارائه راه حل های پیشنهادی کوتاه مدت و بلند مدت در فرآوری و تولید

1- بازسازی اصولی کارخانجات فرسوده و قدیمی با تسهیلات کم بهره و یا بدون بهره بانکی با نظارت کافی و قانونمند

2- بازسازی و تعویض ماشین آلات چایسازی از مرحله پلاس تا مرحله سورت و درجه بندی در راستای اتوماسیون خط تولید با تسهیلات بانکی کم بهره و حتی بدون بهره با نظارت کافی و قانونمند.

3- استقرار آزمایشگاه های کنترل کیفی و تعیین مسئول فنی در خط تولید برای تمامی کارخانجات چایسازی

4- آموزش مستمر سالیانه در راستای ارائه مهارتهای فنی برای مدیران، کارشناسان و متصدیان مختلف کارخانجات چایسازی

5- احداث و یا بازسازی انبارهای مناسب برای نگهداری چای خشک تولیدی سالیانه بطوریکه پس از پایان دوره بهره برداری چای خشک تولیدی با ارتباط مناسبی که بین کارخانه های تولید چای خشک و بخش تجارت صورت می گیرد، جهت مصرف به بازار فروش انتقال داده شوند.

6- نظارت کافی در کارخانه های چایسازی در امر خرید برگ سبز استاندارد و فرآوری آن تا تولید چای خشک و حتی بسته بندی با دستورالعمل های فنی – عملیاتی و با پشتوانه قانونی.

7- تشویق کارخانه دارانی که در امر چایسازی موفق بوده اند و چای کیفی تولید می کنند بصورت پرداخت یارانه ها و یا حتی حواله چای خشک وارداتی برابر قانون واردات مورد حمایت قرار گیرند.

8- نمرات چای خشک استحصالی در کارخانجات چای بر اساس دستور العمل های فنی با توجه به درجات برگ سبز هر ساله با نظارت کافی اعمال شود. که هدف نهائی این امر افزایش روند کیفیت چای خشک تولیدی می باشد.

 

ارائه راه حل های پیشنهادی کوتاه مدت و بلند مدت در بازرگانی و سیاست گذاری

1- سیاست گذاری اصولی درخصوص تعیین قیمت برگ سبز استاندارد چای در هر سال بر اساس هزینه های تولید، تورم سالیانه و سود متعارف

2- تصمیم گیری قطعی و نهائی درخصوص چای های سنواتی موجود در انبار(چای خشک های سنواتی قابل شرب و غیر قابل شرب) این امر حتما بایستی در اسرع وقت صورت گیرد.

3- سیاست گذاری در ورود چای خارجی توسط تجار شناخته شده به کثر مقدار کل تولید شده داخلی تا سقف حداکثر 130 هزار تن (کل مصرف سرانه کشور) مشروط به اینکه بازرگانان به نسبت چای وارداتی به منظور اختلاط از چای تولید داخلی خریداری و استفاده نمایند

4-سیاست گذاری جلوگیری عملی از قاچاق چای خارجی و اعمال قوانین تعزیراتی برای متخلفین.

5- فراهم آوردن بستر فروش چای خشک تولید داخل و یا بصورت مخلوط از طریق سبد کالای خانوار با همکاری مستمر و وزارت خانه های بازرگانی و جهاد کشاورزی

6- فراهم نمودن بستر صادرات بصورت تشکیل بازارهای فروش در بنادر شمالی و جنوبی کشور

7-فرهنگ سازی عمومی در مصرف چای داخلی از طریق ارگانهای ذیربط.

نتیجه گیری کلی جهت ارتقاء این محصول استراتژیک شمال کشور

1- اجرای عملیات به زراعی (انواع هرسها، آبیاری تحت فشار، میکانیزاسیون، مبارزه با آفات و بیماریها و علفهای هرز و...) در باغ های چای طی یک برنامه تدوین شده با نظارت و هدایت فنی سازمان چای کشور.

2- جایگزینی بوته های قدیمی و کم بازده با نهالهای اصلاح شده در راستای احیاء باغات چای با نظارت فنی سازمان چای شمال و سایر سازمانهای ذیربط.

3- تعیین مساحی واقعی باغات چای کشور از طریق سیستم ماهواره ای.

4- برنامه ریزی دراز مدت در راستای توسعه سطح زیر کشت در جنگل های مخروبه و نیمه مخروبه در شمال کشور سطحی حدود 8000 هکتار و امکان تغییر کاربری اراضی شالیکاری بالای کانال آبرسانی شبکه سفیدرود به باغات چای بصورت مجتمع باغ و کارخانه در سطحی حدود 20000 هکتار با نظارت فنی سازمان چای.

5- تعیین عادلانه قیمت برگ سبز چای هر ساله بر اساس هزینه های تولید، تورم سالیانه و سود متعارف قبل از شروع عملیات بهزراعی در فصل زمستان و اعلان از طریق رسانه های ارتباط جمعی به چایکاران جهت دلگرمی آنان در تولید بهینه چای.

6- تجهیز و نوسازی کارخانجات چایسازی (اتوماسیون کردن) از قبیل تجهیز آزمایشگاه ها با کادر فنی، بهداشتی کردن کارخانجات چایسازی و ... در راستای تولید چای خشک استانداردو کیفی

7- برنامه ریزی در راستای اجرای برنامه های آموزشی و ترویجی برای چایکاران، مدیران و کارشناسان و کارگران فنی کارخانجات چایسازی از طرف سازمان چای

8- اتخاذ سیاست های اصولی و عملی آنی درخصوص چای خشک های سنواتی موجود در انبارها به منظور فروش چای قابل شرب و امحاء چای غیرقابل شرب بصورت استخراج کافئین، تولید کمپوست و...

9- نظام مند کردن واردات چای خشک خارجی توسط تجار مجاز به کسر کل تولید شده داخلی تا سقف حداکثر 130 هزار تن (کل مصرف سالیانه کشور) مشروط به اختلاط با چای داخلی و یا فروش خالص آن بدون اختلاط.

10- جلوگیری عملی و قانون مند از قاچاق چای خارجی و اعمال قوانین تعزیراتی برای متخلفین این امر

11- در پایان جهت نجات چای ایران وارتقاء این محصول سالم و ارگانیک نیاز به عزم ملی است که امیدوارم این اراده هر چه زودتر و سریعتر در سال تولید ملی در مملکت ما عملی گردد.

 

 

به امید روزی که هر ایرانی فقط چای ایرانی بنوشد

نویسنده: مهندس سیدعبداله میرحسینی مقدم               

 محقق خبره مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان گیلان(ایستگاه تحقیقات کشاورزی لاهیجان)

- بهار 1391

 

 

 

 

منابع مورد استفاده:

1- حوزه معاونت فنی- پژوهشی اداره کل خدمات پژوهشی چای سابق، 1383. برنامه پیشنهادی ده ساله چای ( تولید، فرآوری و بازرگانی). انتشارات داخلی اداره کل خدمات پزوهشی چای.

2- سیدعبداله میرحسینی مقدم، 1386. بررسی چالشهای موجود در صنعت چای کشور و راه حل های پیشنهادی آن، مجله سنبله- شماره 68.

3- سید عبداله میرحسینی مقدم، 1386. امکان تبدیل اراضی بالای کانال آبرسانی شبکه سفیدرود و جنگل های مخروبه به باغات چای بصورت مجتمع باغ و کارخانه در توسعه پایدار استان گیلان، مجله تحلیلی – پژوهشی غذا، دام و کشاورزی شماره های 7 و 8.